Haber tüketiminde televizyon, yazılı basın ve haber siteleri üzere klasik medya araçlarının kullanım oranı düşerken, araştırmalar birçok insanın haberleri çeşitli toplumsal medya platformlarından aldığını ortaya koyuyor. Tam da bu noktada uzmanlar emniyetli kaynak, yanlışsız bilgi ve etik içerik meselelerine işaret ediyor.
İstanbul Medipol Üniversitesi İletişim Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Ali Büyükaslan, yaptığı açıklamada, dezenformasyonu artıran faktörlerle ilgili olarak, “Dijital okuryazarlık ya da medya okuryazarlığı kavramlarında, hangi içeriklere, neye dikkat edilmeli üzere bir sorunu, bilgisi olmayan beşerler, toplumsal medyada önüne düşen her haberin paylaşım zevkini, hazzını almak istiyorlar adeta. Bu türlü bir yanlışın içerisine düşüyorlar. Bu da dezenformasyona alet olmanın bir cins suratını artırıyor aslında.” dedi.
Büyükaslan, toplumsal medyanın provokatif hedeflerle da kullanıldığına dikkati çekerek, “Bunun ötesinde artık toplumsal medya yalnızca dezenformasyon noktasında değil bir cins ‘savaş’ın da mecrası oluyor. Mesela 2021’deki orman yangınlarında ‘Help Turkey’ diye bir şey başlatmışlardı. Biz orada bunu çok açık gördük, belirli hesaplar bir anda devreye girdiler ve 3-5 gün sonra birden kestiler buradaki paylaşımları. Münasebetiyle bu bize şunu gösteriyor, herkesin orada bu dezenformasyonla ilgili bir hesabı var ve bu hesabına nazaran bu paylaşımlarının suratı, sayısı artıyor. Burada bizim kullanıcılar olarak çok dikkatli olmamız gerekiyor zira her gördüğümüz haber ne kadar gerçek, her gördüğümüz paylaşım ne kadar gerçeği yansıtıyor, sorusuna karşılık aramalıyız. Aksi takdirde büyük bir yanlışın içerisine düşmüş oluruz.” diye konuştu.
Sosyal medya mecralarının rastgele kelamların söylendiği, paylaşımların yapıldığı bir mecra olmadığına vurgu yapan Büyükaslan, hukuksal, vicdani, insani ve etik sorumlulukların da bulunduğunu kaydetti.
Sosyal medyaya dair hukuksal düzenlemelere değinen Büyükaslan, “Yönetmelikler, önlemler var lakin işte burada uygulanma ya da uygulanamamadan kaynaklanan bir soru işareti var. Bundan ötürü da bu dezenformasyonun suratı artıyor zira bir yaptırımla çabucak karşılaşmıyorlar. Toplumsal medya yasası çıktığında tenkitler aldı lakin aslında Batı’da ya da Amerika’da olanlar çok farklı değil.” sözlerini kullandı.
Büyükaslan, herkesin haber içeriği oluşturabildiği bir ortamda hangisinin gerçek haber olduğu sorusunun da bir o kadar ehemmiyet kazandığını lisana getirdi.
Kamu kurumlarının kriz anlarında manipülasyon ve dezenformasyonla olan uğraşlarıyla ilgili olarak ise Büyükaslan, şunları kaydetti:
- “Kamu kurumlarının dezenformasyon ve manipülasyon barındıran haberlerin gerçekliğine ait o alanı boş bırakmaları halinde, o alanın bir halde doldurulacağı gerçeğinden hareketle öncelikli olarak her kamu kurum ve kuruluşunun bir sorumluluk gereği orada gereken kamuya ilişkin açıklamayı yapması gerekiyor.
- Mutlaka şeffaf, açık anlaşılabilir ve kamuoyunu tatmin edecek, boşluklara yer vermeyecek biçimde açıklamalar yapılması gerekir, bu bir. İkincisi, aslında o boşluk oluştuğu için birileri oradan haber sızdırır, haber verir, orayı kurcalar, burayı karıştırır. O vakit bunun baştan önlemini almak lazım.
- Şeffaf, açık, her olayda, her şeyde çok net. Kusuruyla yapması gerektiğiyle sorumluluğuyla ve problemlere müdahale etme formuyla bunu yaptığı vakit kamu, inanın oralarda bu tip dezenformasyon ve manipülasyon kendisine çok az yer bulacaktır. Niçin? Zira halk gerçeği zati kaynağından öğreniyor. Hasebiyle bunu yapmadığınız vakit tabiat boşluk kaldırmaz, birileri o boşluğu doldurur.”
“ESAS OLAN ŞEY SÜRATLİ OLMAK MI, HAKİKAT MU OLMAK MI?
Marmara Üniversitesi İletişim Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Mehmet Emin Babacan ise kriz periyotlarında toplumsal medyada dezenformasyonun yayılma suratını arttıran temel faktörlerden birinin psikoloji olduğuna işaret etti.
Kriz anlarında birçok kişinin panikle hareket ettiğini, rasyonalitenin devreden çıktığını vurgulayan Babacan, “İnsanların soğukkanlılığını kaybettiği anlar, bilginin de dezenformasyonun da infodeminin de tam arttığı anlar esasen. Bu ikisi bir ortaya geldiğinde insanların duygusal olarak bu bilgi kirliliği karşısında aklıselimle hareket etmeleri de zorlaşıyor.” dedi.
Babacan, kuşkulu bilgiye karşı farkındalığa vurgu yaparak, “Her birimizin aslında teyit etme alışkanlığını kesinlikle kazanmamız lazım. Afet anlarında ya da çok olağan dışı durumlarda bu tahminen biraz güç olabilir lakin olağan vakitlerde bunu alışkanlık haline getirdiğimizde kuvvetle mümkün afet devirlerinde de bir refleks olarak tekrar teyit etme, doğruya, hakikatin nerede olduğuna ulaşma konusunda bir uğraşın içerisinde olacağız.” diye konuştu.
Kullanıcıların teyit edilen haberi paylaşmasının değerine dikkati çeken Babacan, bu durumun hem gerçek bilgiyi deverana sokan insanları hem etrafındakileri inançlı bir alanda buluşturacağını söyledi.
Babacan, toplumsal medyada yanlış bilgiyle gayrette gazetecilik etiği ile süratli haber verme muhtaçlığı ortasındaki istikrarla ilgili olarak ise şöyle konuştu:
“Esas olan şey süratli olmak mı, yanlışsız olmak mı, hakikatin peşinde olmak mı? Haberin ya da habercinin olmazsa olmaz temel prensiplerinin başında aslında doğruya, gerçeğe, hakikate ulaşmak vardır. Münasebetiyle yalnızca ‘Hızlı ya da erken vereceğim’ diye insanları yanlış bir bilgiyle bir imgeyle karşı karşıya bırakmak çok büyük sorumsuzluk. Hem işini, mesleğini yapma konusunda gösterdiği bir sorumsuzluk hem de vatandaşın bilgi alma hakkının aslında karşısında bir durum.”
Türkiye’nin yakın periyotta yaşadığı afetleri anımsatan Babacan, “Habercilerin insanların haysiyetini, onurunu, onurunu koruyacak bir çerçevede haber yapmaları gerekir kesinlikle. ‘Daha süratli, daha erken davranacağım’ diye ya da işte ‘Çok fazla tıklama alacağım, beğeni alacağım’ diye insanların haysiyetini, onurunu gözetmeden anın, vaktin, ortamın şartlarını gözetmeden, insanların o andaki hallerini gözetmeden ve empati kurmadan bir habercilik yapılması asla kabul edilebilir bir şey değil.” sözlerini kullandı.
Babacan, insanların harika durumlarda refleks olarak yanlışsız bilgi için kamu kurumlarına yöneldiğine vurgu yaparak, şu değerlendirmelerde bulundu:
“Gerçek, yanlışsız bilginin kamu kurumlarından geleceğine olan bir inanç var esasen. Bu inancın ve inancın altını dolduracak performansı her kamu kurumumuzun yapması ve buna uygun reorganize olması, hazırlık yapması gerekiyor. Hatta bunların da ötesinde artık kamu kurumlarının bilhassa her bakanlığın, her ünitenin tahminen de kesinlikle kendileriyle alakalı en azından yani çalışma ya da işte süreç idareleriyle alakalı gerçek ve yanlışsız bilginin elde edilebileceği ünitelerini kurmaları, aktive etmeleri ve daima insanların gerçek ve gerçek bilgiye ulaşma konusunda da orayı enforme etmeleri gerekir. Herkes sağlıklı ya da barış vaktinde yatırım yaparsa, savaş, afet vaktinde ya da inanılmaz durumlarda o barış periyodundaki yatırımının karşılığını çok rahatlıkla alır.”
