Tarihçi Prof. Dr. Erhan Afyoncu, Sabah gazetesindeki köşesinde kaleme aldığı “112 yıl evvel Katar için İngiltere’yle karşı karşıya gelmiştik” başlıklı yazısında, İsrail’in taarruz düzenlediği Katar’ı ele aldı.
“KATAR’I İNGİLİZLERE TERK EDELİM” DİYEN İTTİHATÇI
Afyoncu Osmanlı’nın Katar’dan çekilme kararının perde ardını İttihat ve Terakkiperver Fırkası’nın önde gelen isimlerinden Mahmud Şevket Paşa’nın sadaret günlüğüne dayanarak anlattı. Evrakları de yayınlayan Erhan Afyoncu, İttihatçıların iktidarda olduğu 11 Mart 1913’teki Osmanlı Bakanlar Kurulu toplantısında periyodun Sadrazamı Mahmud Şevket Paşa’nın, “Irak’taki istikbalimiz için Katar üzere devlete hiçbir yararı olmayan yeri İngiltere’ye terk edelim” tabirlerini kullandığını tabir etti.
KATAR, OSMANLI’NIN GÖZÜNDEN DÜŞTÜ
Prof. Dr. Erhan Afyoncu yazısında şu sözlere yer verdi:
11 Mart 1913’te Osmanlı Bakanlar Kurulu’nda Sadrazam Mahmud Şevket Paşa, “Irak’taki istikbalimiz için Katar üzere devlete hiçbir yararı olmayan yeri İngiltere’ye terk edelim” demiş, Küçük Said Paşa, Oskan ve Besarya efendiler ise bu kanıya karşı çıkmıştı. Mahmud Şevket Paşa’nın günlüğünde yazdıkları, Osmanlı çökerken idarede yapılan zaaflar kadar devlet aklına sahip devlet adamlarının görüşlerini de ortaya koyuyor.
19. yüzyılın ikinci yarısında Arabistan yarımadasında ve Körfez’de Osmanlı hâkimiyeti pekiştirildi. Katar, Osmanlı yönetiminde kaza olarak teşkilatlandırıldı. Bahreyn’e hâkim olan İngilizler ise Katar’daki Osmanlı varlığını kendilerine bir tehdit olarak görüyorlardı. Bilhassa Zubara’daki Osmanlı faaliyetlerinden kaygılıydılar. Osmanlı idaresinin Katar’daki idari yapılanmasını engellemeye çalıştılar.
Osmanlı idaresi, Katar’da mahalli ögelerle işbirliğine gitti. Es-Sani ailesini Katar’daki idari yapılanmada kullandı. Lakin kaymakam olarak tayin edilen Casim bin Sani vakit zaman başına buyruk davranarak Osmanlı idaresiyle sorun çıkardı. Osmanlılar ile İngilizler ortasında bir istikrar kurmaya çalıştı.
Bölgede kabilelerin çekişmeleri ise hiç bitmedi. Katar’ın Osmanlı periyodundaki tarihini Zekeriya Kurşun’un “Basra Körfezi’nde Osmanlı-İngiliz Çekişmesi, Katar’da Osmanlılar” isimli kıymetli yapıtından okuyabilirsiniz.
SADRAZAMA KARŞI ÇIKILDI
Osmanlı’nın son periyodunda İngiltere’nin takviyesini alabilmek için iki devlet ortasında 1910’da İngilizlerle görüşmeler başlatılmıştı. Bu görüşmelerde Katar’ın statüsü de görüşüldü.
11 Mart 1913’te Bakanlar Konseyi’nde problem gündeme geldi. Londra Elçisi Tevfik Paşa ile İbrahim Hakkı Paşa’nın raporları okunup tartışıldı. Devrin sadrazamı Mahmud Şevket Paşa bölgenin değersizliğini ileri sürerken eski sadrazamlardan ve devrin Şûra-yı Devlet Reisi Said Paşa, Bayındırlık Bakanı Besarya Efendi ve Posta, Telgraf ve Telefon Bakanı Oskan Efendi ise sadrazama karşı çıktılar. Mahmud Şevket Paşa’nın günlüğünde yazdıkları Osmanlı çökerken idarede yapılan zaaflar kadar devlet aklına sahip devlet adamlarının görüşlerini de ortaya koyar.
Hareket Ordusu kumandanı ve sadrazam Mahmud Şevket Paşa, Osmanlı’nın son devrine damga vuran isimlerdendir. Günlüğü Yılmaz Öztuna tarafından 1965’te sadeleştirilip, ek ve çıkarmalar yapılarak Hayat Tarih Mecmuası’nda yayınlanmıştı. Yayın sırasında yapılan tasarruflar yüzünden de günlükte birçok yerde mana değişmişti. Lakin günlüğün özgününü bulan Murat Bardakçı, 2014’te “Mahmud Şevket Paşa’nın Sadaret Günlüğü” ismiyle neşretti. Mahmud Şevket Paşa, 11 Mart 1913 tarihinde günlüğüne Katar’la ilgili şunları yazmıştı:
‘KATAR’IN YARARI YOK’
“Meclis-i Vükelâ’da (Bakanlar Kurulu) Kuveyt sıkıntısı teferruatından Lynch (Dicle ve Fırat’ta vapur işleten İngiliz şirketi) sorunu ile Katar sıkıntısı müzakere edildi. Şûrayı Devlet Reisi Said Paşa gerek bu iki sorunun ve gerek umum Kuveyt işinin Meclis-i Mebusan’da tasdik edildikten sonra kabulünü teklif etti. İngiltere hükümeti en hür bir hükümet olduğu hâlde o suretle hareket etmiyordu. Bu örneği ileri sürdüm.
İngiltere meclisi ile bizim meclis ortasında büyük fark olduğunu söyledi. (Küçük) Said Paşa mesuliyetten korkuyordu. Kendi zatına bir şey olmasın da varsın memleket ne olursa olsun siyaseti güdüyordu. Aslında geniş malumatıyla birlikte bu tabiatta olduğu için kendisinden memleket gerçekten istifade etmemekte idi. Kimileri ‘Bu memleketin kurtulması için Kâmil Paşa ile Said Paşa ortadan kalkmalıdır. Allah bunların canını almalıdır’ diyorlardı.
Said Paşa’yı istisna etmek istiyor idim. Lakin son günlerde aldığı vaziyet ve gösterdiği tereddüt ve korkaklık doğrusu beni de o kelamı söyleyenlere hak vermeye sevk ediyordu. Irak’ın istikbalini temin için Katar üzere devlete hiçbir yararı olmayan ve hâkimiyetimize girdiğini ispatta hiçbir kanıta istinat edemeyeceğimiz yapılan tetkiklerden anlaşılan yarımadadan sarf-ı nazar etmenin hiçbir fedakârlık olmayacağını (Bayındırlık Bakanı) Besarya ve (Posta, Telgraf ve Telefon Bakanı) Oskan Efendiler ile bir arada Said Paşa’nın anlamaması yahut daha doğrusu anlamak istememesi beni pek çok müteessir ediyordu.
Lynch’i Almanlar sermayesine bil-iştirak bir Osmanlı kumpanyasına tahvil etmekte dahi bunların tereddüt göstermeleri pek tuhaftı. Bu direnç İngiltere ile Kuveyt işinde bir muahede yapmaktan beni vazgeçiremez idi. Direnci kırmak ve daha doğrusu muahede imzalanması için her şeyi göze aldım.”
HÂKİMİYET SONA ERDİ
Günlüğünden muhalefete karşın Mahmud Şevket Paşa’nın tesirli olduğu anlaşılan 11 Mart tarihli Bakanlar Heyeti’nden “İngiltere’nin Katar Yarımadası’ndan Osmanlı Devleti’nin ilgisini kesmesi konusundaki ısrarı artarak devam etmektedir. Bundan ötürü Katar Yarımadası’nda hâkimiyetin kuvvetlendirilmesi ve teşkilatlanmanın sürdürülmesi yolundaki yararsız gayretlere son verilip ortadaki ihtilafın izalesi zorunlu görülmektedir” kararı çıktı.
29 Temmuz 1913’te Londra’da imzalanan antlaşmanın ilgili hususunda Osmanlı Devleti, Katar Yarımadası üzerindeki bütün taleplerinden feragat etti, bölgenin Pir Casim bin Sani ailesi tarafından yönetilmesi konusunda mutabakata varıldı. Lakin bölgede Osmanlı askerleri bir süre daha kaldılar. Birinci Dünya Savaşı’yla birlikte bölgedeki Osmanlı hâkimiyeti sona erdi.
PORTEKİZLİLERİN EGEMENLİĞİNE SON VERİLDİ
Basra Körfezi tarih boyunca Batılıların, İran’ın, Türklerin ve Arap kabilelerinin hâkimiyet gayretine sahne oldu. Tarihten gelen kabile çekişmesi günümüzde de devam ediyor.
Ümit Burnu’nun keşfinden sonra Portekizliler, Hint Okyanusu’nda hâkimiyet kurmuşlardı. Memlük Devleti, Cidde’ye çıkarak Mekke ve Medine’yi tehdit eden Portekizlilerin ilerleyişini durduramıyordu. Osmanlılar esasen Hint ticaret yollarının Portekizliler yüzünden kapanmasından ötürü Memlük topraklarında hâkimiyet kurmalarının zarurî olduğunu anlamışlardı.
Yavuz Sultan Selim vaktinde bu kaideler altında Suriye ve Mısır’ı ele geçiren Osmanlılar, Hindistan ticaret yollarının değerli bir kısmına hâkim oldular. Portekizlilerin, Kızıldeniz’deki hâkimiyetinin sona erdirilmesi sayesinde Hindistan’dan mal akışı Osmanlı ülkesi üzerinden Avrupa’ya yapılmaya başlandı.
Portekizlilerle yapılan çaba çerçevesinde Yemen ve Habeşistan’da Osmanlı hâkimiyeti kuruldu. Basra Körfezi’ne inildi. 1546’da Basra, 1555’te Lahsa beylerbeylikleri tesis edildi.
16. yüzyılın ortalarından itibaren Katar’ın ismi Osmanlı evraklarında geçmeye başladı. Merhum Cengiz Orhonlu tarafından tespit edilen 1555’e ilişkin bir dokümanda Pir Muhammed idaresindeki Katarlıların 1000 civarında gemiye sahip olduğu ve ticaretle uğraştığı zikredilmektedir. 1559’da bölgeye hâkim olmaya başlayan Osmanlı idaresi Lahsa Beylerbeyliği’ne bağlı Katar Sancağı’nı kurup bölgeyi denetim etmeye çalıştı. Fakat tayin edilen valinin Bahreyn seferinden ötürü bölgeye gidememesiyle sancak yönetimi kurulamadı.
